Kriptovalyuta qazib olish algoritmlarini o‘rganish: Bitcoin’dan Dogecoin’gacha “Raqamli Oltin Shovqini” shifri

Original Article Title: "Demystifying Cryptocurrency Mining Algorithms: The 'Digital Gold Rush' Code from Bitcoin to Dogecoin"

Original Source: Dr. Chai's Crypto

Bugun biz qazib olishning "yadro dvigateli" — qazib olish algoritmiga chuqur kirib boramiz. Qazib olish algoritmi nima? Nega Bitcoin, Dogecoin va Litecoin’ning qazib olish usullari bunchalik farq qiladi? Yangi boshlovchilar qazib olish uchun to‘g‘ri algoritmni qanday tanlashi mumkin? Ushbu maqola sizni "raqamli oltin izlash" sirlarini oddiy tilda ochib beradi va sizni algoritmlar dunyosiga nol darajadan olib kiradi!

01 Qazib olish algoritmi nima? Blockchain’ning "Matematik Jumboqlari"

Qazib olish algoritmi — bu kriptovalyuta tarmog‘ining asosiy qoidasi bo‘lib, u murakkab matematik ko‘rsatmalardan iborat bo‘lib, qazib oluvchilarga tranzaksiyalarni tasdiqlash, yangi bloklar yaratish va blockchain xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi. Oddiy qilib aytganda, bu "super matematik masala" bo‘lib, uni yechish uchun hisoblash quvvati kerak bo‘ladi. Jumboqni muvaffaqiyatli yechgan qazib oluvchilar kriptovalyuta mukofotlarini (masalan, Bitcoin, Dogecoin) olishadi.

>  Kundalik Hayotdan Misol

Qazib olish algoritmini qulf deb tasavvur qiling, qazib oluvchining apparati esa kalit. Bitcoin’ning qulfi (SHA-256 kriptografik xesh algoritmi) juda kuchli maxsus kalitni (ASIC miner) talab qiladi. Turli algoritmlar sizga qanday asboblar kerakligini, qancha xarajat bo‘lishini va qancha "oltin" topishingiz mumkinligini belgilaydi.

>  Algoritmning Asosiy Vazifalari

· Tranzaksiyalarni tekshirish: Har bir tranzaksiyaning haqiqiyligini ta’minlash, ikki marta sarflashning oldini olish.

· Blok yaratish: Tranzaksiyalarni bloklarga joylashtirish va ularni blockchain daftariga qo‘shish.

· Mukofot mexanizmi: Jumboqni muvaffaqiyatli yechgan qazib oluvchilar yangi tangalar va tranzaksiya to‘lovlarini olishadi.

· Tarmoq xavfsizligi: Algoritmning murakkabligi tarmoqqa hujum qilishni juda qimmat qiladi va markazsizlashtirishni ta’minlaydi.

02 Nega turli qazib olish algoritmlari mavjud?

2009-yilda Bitcoin paydo bo‘lganidan beri kriptovalyuta sanoati tez rivojlandi va turli xil qazib olish algoritmlari paydo bo‘ldi. Nega bu qadar ko‘p algoritmlar mavjud? Asosiy sabablar uchta:

· Dasturiy ta’minot mosligi: Turli algoritmlar turli apparat talablariga ega. Masalan, SHA-256 ASIC minerlar uchun mos, Scrypt va Ethash esa GPU yoki CPU uchun mosroq bo‘lib, oddiy odamlar uchun kirish to‘sig‘ini pasaytiradi.

· Markazsizlashtirish va xavfsizlik: Algoritm dizayni hisoblash quvvatining markazlashuviga ta’sir qiladi. ASIC’ga chidamli algoritmlar (masalan, Scrypt) ko‘proq ishtirokchilarni rag‘batlantiradi va bir nechta yirik qazib olish havzalarining tarmoqni monopoliyalashuvining oldini oladi.

· Loyihaning o‘ziga xosligi: Yangi algoritm loyiha uchun ajralib turishga yordam beradi. Masalan, Dogecoin va Litecoin tomonidan ishlatiladigan Scrypt algoritmi birgalikda qazib olish orqali tarmoq xavfsizligini oshirdi va ko‘proq qazib oluvchilarni jalb qildi.

03 Asosiy qazib olish algoritmlarining tahlili: Bitcoin, Dogecoin va boshqalar

Hozirda kriptovalyutalar turli xil qazib olish algoritmlaridan foydalanadi, har birining o‘ziga xos apparat talablari va qazib olish tajribasi mavjud. Quyida to‘rtta keng tarqalgan algoritm keltirilgan, asosan Bitcoin’ning SHA-256, Dogecoin/Litecoin’ning Scrypt va boshqa algoritmlar qisqacha ko‘rib chiqiladi.

1 SHA-256: Bitcoin’ning "Super Qiyin Masalasi"

>  Kirish

SHA-256 (Secure Hash Algorithm 256-bit) — bu Bitcoin tomonidan ishlatiladigan proof-of-work (PoW) algoritmi bo‘lib, AQSh Milliy Xavfsizlik Agentligi (NSA) tomonidan ishlab chiqilgan. U qazib oluvchilardan 256-bitli xesh qiymatini hisoblashni va qiyinchilik talabiga javob beradigan natijani (bir nechta nollardan boshlanadigan) topishni talab qiladi.

>  Xususiyatlari

· Yuqori hisoblash quvvati talabi: Tarmoqning umumiy hisoblash quvvati 2025-yilga kelib taxminan 859.01 EH/s (85.9 billion billion xesh/soniya).

· Maxsus apparatlar: SHA-256 uchun maxsus ishlab chiqilgan ASIC minerlar talab qilinadi.

· Blok vaqti: Taxminan 10 daqiqa

>  Qo‘llab-quvvatlanadigan tangalar

· Bitcoin (BTC)

· Bitcoin Cash (BCH)

>  Afzallik va kamchiliklari

· Afzalliklari: Juda yuqori xavfsizlik, katta hujum narxi; Bitcoin’ning bozordagi yuqori tan olinishi, uzoq muddatli barqaror qiymat.

· Kamchiliklari: Qimmat ASIC minerlar, yuqori energiya sarfi

>  Kimlar uchun mos

Katta professional qazib oluvchilar yoki arzon elektr energiyasiga ega yirik fermalar uchun.

2 Scrypt: Dogecoin va Litecoin’ning "Yangi boshlovchilar uchun qulay" algoritmi

>  Kirish

Scrypt — bu dastlab ASIC’ga chidamli bo‘lish uchun ishlab chiqilgan xotira talab qiluvchi algoritm. U xesh hisoblash uchun katta hajmdagi xotirani talab qiladi va sof hisoblash quvvatiga tayanishni kamaytiradi.

>  Xususiyatlari

· Yuqori xotira talabi: SHA-256 bilan solishtirganda, Scrypt ko‘proq xotiraga tayanadi.

· Tez blok vaqti: Litecoin — taxminan 2.5 daqiqa, Dogecoin — taxminan 1 daqiqa.

· Birgalikda qazib olish: Dogecoin Litecoin bilan birga qazib olinishi mumkin, bu mukofotlarni oshiradi.

>  Qo‘llab-quvvatlanadigan tangalar

· Litecoin (LTC)

· Dogecoin (DOGE)

>  Afzallik va kamchiliklari

· Afzalliklari: Kirish to‘sig‘i past, GPU’lar ishtirok eta oladi; tez blok yaratish, tez-tez mukofotlar; birgalikda qazib olish orqali daromad oshadi.

· Kamchiliklari: ASIC’lar asta-sekin Scrypt qazib olishga kirib kelmoqda, GPU’larning raqobatbardoshligi pasaymoqda; tanga narxining yuqori o‘zgaruvchanligi.

>  Mos auditoriya

Byudjeti cheklangan yangi boshlovchilar yoki Dogecoin/Litecoin qazib olishni sinab ko‘rmoqchi bo‘lganlar.

3 Ethash: Ethereum Classic’ning "GPU jannati"

>  Kirish

Ethash — bu Ethereum Classic (ETC) tomonidan ishlatiladigan PoW algoritmi bo‘lib, xotira talab qiladi va ASIC’ga chidamli bo‘lish uchun ishlab chiqilgan, dinamik ma’lumotlar to‘plamini (DAG, taxminan 6GB) xesh qilishni talab qiladi.

>  Xususiyatlari

· Xotiraga bog‘liqlik: DAG hajmi vaqt o‘tishi bilan o‘sadi, 2025-yilga kelib taxminan 6-8GB ga yetadi.

· Dasturiy ta’minot: Asosan GPU’lar, ASIC samaradorligi past.

· Blok vaqti: Taxminan 15 soniya.

>  Qo‘llab-quvvatlanadigan tanga

Ethereum Classic (ETC)

>  Afzallik va kamchiliklari

· Afzalliklari: ASIC’ga chidamli, GPU qazib olish uchun mos; yuqori darajadagi markazsizlashtirish.

· Kamchiliklari: Daromad past, yuqori samarali GPU talab qiladi; DAG hajmining o‘sishi apparat talablarini oshiradi.

>  Maqsadli auditoriya

Yuqori samarali grafik kartalarga ega bo‘lgan va Bitcoin’dan boshqa qazib olishni sinab ko‘rmoqchi bo‘lganlar.

4 Boshqa algoritmlar haqida qisqacha ma’lumot

· Equihash (Zcash): Xotira talab qiluvchi, ASIC’ga chidamli, GPU qazib olish uchun mos, maxfiylikni himoya qilishga urg‘u beradi.

· RandomX (Monero): CPU uchun qulay, ASIC’ga chidamli, oddiy kompyuterlarni ishtirok etishga undaydi, markazsizlashtirishni saqlaydi.

· X11 (Dash): 11 xil xesh funksiyasini birlashtiradi, energiya samarador va xavfsiz, GPU va maxsus ASIC’ni qo‘llab-quvvatlaydi.

Jadval: Asosiy qazib olish algoritmlarining taqqoslanishi

Eslatma: Dasturiy ta’minot talablari va blok vaqtlari tarmoq dinamikasiga ko‘ra biroz farq qilishi mumkin. Litecoin va Dash dastlab GPU bilan qazib olingan, ammo oxir-oqibat ASIC’lar bilan almashtirildi va GPU’lar deyarli raqobatbardosh bo‘lmay qoldi.

04 Qazib olish algoritmlarining kelajak tendensiyalari

Qazib olish algoritmlarining evolyutsiyasi nafaqat texnologik taraqqiyot, balki energiya xarajatlari, ekologik siyosatlar va markazsizlashtirish tamoyillari bilan ham cheklangan. Global xeshreyt taqsimotining tezlashuvi, chip ishlab chiqarish texnologiyalarining takomillashuvi va blockchain ekotizimining diversifikatsiyasi fonida, kelajakdagi qazib olish algoritmlari quyidagi yo‘nalishlarda rivojlanishi mumkin:

>  Samaraliroq algoritmlar va apparatga moslashuv

Chip ishlab chiqarish 3nm yoki hatto 2nm davriga kirar ekan, kelajakdagi qazib olish algoritmlari ko‘proq apparat unumdorligi va energiya samaradorligiga moslashishga e’tibor qaratadi. Yangi algoritmlar ortiqcha hisoblashlarni kamaytirishi, xavfsizlikdan voz kechmagan holda har bir vatt uchun xesh quvvatini oshirishi, apparat umrini uzaytirishi va uskunaning qadrsizlanish bosimini kamaytirishi mumkin.

>  ASIC’ga chidamli dizayn va qazib olish quvvatini taqsimlashni optimallashtirish

Hash quvvatining yirik fermalarda haddan tashqari to‘planishini oldini olish uchun ko‘proq loyihalar CPU yoki GPU uchun qulay algoritmlarni qabul qilishi mumkin. Masalan, Monero’ning RandomX algoritmi umumiy protsessorlarning kesh va instruktsiya to‘plamidan to‘liq foydalanadi va deyarli ASIC’larning ustunligini yo‘qqa chiqaradi.

Kelib kelajakda, dinamik algoritmlar (masalan, xesh funksiyasi yoki xotira talablarini davriy o‘zgartirish) joriy qilinishi mumkin, bu esa ASIC ishlab chiqishning iqtisodiy samaradorligini pasaytiradi va yakka qazib oluvchilarga uzoqroq ishtirok etish imkonini beradi.

>  Yashil qazib olish va uglerod neytralligi maqsadlari

2024-yilga kelib, global Bitcoin xeshreytining taxminan 54% qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanadi (manba: Bitcoin Mining Council), biroq energiya sarfi hanuz tashqi tanqidlarga duch kelmoqda.

Yangi algoritmlar uzluksiz energiya manbalari (masalan, shamol yoki quyosh energiyasi) bilan ko‘proq mos kelishi va aqlli rejalashtirish tizimlari bilan integratsiyalashgan bo‘lishi mumkin. Bu esa qayta tiklanadigan energiya ko‘p bo‘lganda xeshreytni avtomatik oshiradi, kam bo‘lganda esa pasaytiradi va natijada uglerod izini kamaytiradi hamda elektr narxini pasaytiradi.

>  PoW va PoS muvozanati

2022-yil sentabr oyida Ethereum o‘zining "merge" jarayonini yakunlab, PoS’ga o‘tdi va yillik energiya sarfi 99.95% dan ortiq kamaydi, bu esa ko‘plab loyihalarda PoS’ga qiziqishni oshirdi.

Biroq, PoW xavfsizlik, ishonchsizlik va senzura qarshiligi bo‘yicha o‘ziga xos afzalliklarga ega. Shu sababli, kelajakda gibrid konsensus mexanizmlari (masalan, PoW+PoS yoki PoW+PoA) markazsizlashtirish va energiya samaradorligi o‘rtasida muvozanatni ta’minlashi mumkin.

To‘g‘ri "raqamli izlovchi" algoritmini tanlash

Qazib olish algoritmi kriptovalyuta dunyosining "matematik kodi" bo‘lib, qazib olish to‘sig‘i, xarajatlari va mukofotlarini belgilaydi. Turli algoritmlar xesh quvvati, energiya sarfi va apparat unumdorligi bo‘yicha turlicha talablar qo‘yadi va natijada qazib olish daromadliligiga ta’sir qiladi.

Bitcoin tomonidan ishlatiladigan SHA-256 algoritmi yuqori xavfsizlik va mukofotlari bilan professional qazib oluvchilarni jalb qiladi. Biroq, u qimmat ASIC minerlar va arzon elektr narxini talab qiladi, bu esa kichik va o‘rta qazib oluvchilar uchun kamroq qulay. Dogecoin va Litecoin tomonidan ishlatiladigan Scrypt algoritmi yangi boshlovchilarga GPU yordamida qazib olish imkonini beruvchi past kirishli "izlovchi" imkoniyatini taqdim etadi. Ethash va RandomX kabi algoritmlar ASIC’ga chidamli bo‘lib, ko‘proq ishtirokchilarni jalb qilish va markazsizlashtirishni rag‘batlantirishga qaratilgan.

Bitcoin’ning "super qiyin masalasi"ni yechish yoki Dogecoin’ning "meme boyligi"ni izlashdan qat’i nazar, qazib olish algoritmlarini tushunish muvaffaqiyat sari birinchi qadamdir.