Kripto qazib olish algoritmlarining batafsil tahlili: Bitcoin-dan Dogecoin-gacha bo‘lgan “raqamli oltin izlash” siri

Asl sarlavha: "Kriptovalyuta qazib olish algoritmlarining batafsil tahlili: Bitcoin’dan Dogecoin’gacha bo‘lgan “raqamli oltin izlash” parollari"

Asl manba: Dr. Chai Shuo Crypto

Bugun biz qazib olishning "yadro dvigateli" — qazib olish algoritmlarini chuqur o‘rganamiz. Qazib olish algoritmi nima? Nima uchun Bitcoin, Dogecoin va Litecoin’ning qazib olish usullari butunlay boshqacha? Yangi boshlovchilar o‘zlariga mos algoritmni qanday tanlashlari kerak? Ushbu maqolada siz uchun bu “raqamli oltin izlash” parollarini oddiy tilda ochib beramiz va sizni algoritmlar olamiga nol nuqtadan olib kiramiz!

01 Qazib olish algoritmi nima? Blockchain’ning “matematik paroli”

Qazib olish algoritmi — bu kriptovalyuta tarmog‘ining asosiy qoidalari bo‘lib, bu murakkab matematik ko‘rsatmalar to‘plami bo‘lib, u maynerlarga tranzaksiyalarni tasdiqlash, yangi bloklar yaratish va blockchain xavfsizligini ta’minlashda yo‘l ko‘rsatadi. Oddiy qilib aytganda, bu kuchli hisoblash quvvatini talab qiladigan “super matematik masala” bo‘lib, uni yechgan mayner kriptovalyuta mukofotiga (masalan, Bitcoin, Dogecoin) ega bo‘ladi.

>  Hayotiy misol

Tasavvur qiling, qazib olish algoritmi bu bir qulf, maynerning apparati esa kalit. Bitcoin’ning qulfini (kriptografik hash algoritmi SHA-256) ochish uchun juda kuchli maxsus kalit (ASIC mayner) kerak bo‘ladi. Turli algoritmlar sizga qanday asbob kerakligini, qancha xarajat qilishingizni va qancha “oltin” topishingizni belgilaydi.

>  Algoritmning asosiy funksiyalari

· Tranzaksiyalarni tasdiqlash: Har bir tranzaksiyaning qonuniyligini ta’minlash, ikki marta to‘lov (bir pulni ikki marta ishlatish)ning oldini olish.

· Blok yaratish: Tranzaksiyalarni bloklarga birlashtirib, blockchain hisobiga qo‘shish.

· Mukofot mexanizmi: Masalani muvaffaqiyatli yechgan mayner yangi token va tranzaksiya to‘lovini oladi.

· Tarmoq xavfsizligi: Algoritmning murakkabligi tarmoqqa hujum qilish xarajatini juda yuqori qiladi va markazsizlashtirishni ta’minlaydi.

02 Nima uchun turli qazib olish algoritmlari mavjud?

2009-yilda Bitcoin paydo bo‘lganidan beri kriptovalyutalar tez rivojlandi va ko‘plab qazib olish algoritmlari paydo bo‘ldi. Nima uchun bu qadar ko‘p algoritmlar mavjud? Asosiy sabablar uchta:

· Dasturiy ta’minot mosligi: Turli algoritmlar turli apparat talab qiladi. Masalan, SHA-256 ASIC maynerlar uchun mos, Scrypt va Ethash esa ko‘proq GPU yoki CPU uchun mos, bu esa oddiy odamlar uchun ishtirok etish imkonini oshiradi.

· Markazsizlashtirish va xavfsizlik: Algoritm dizayni hisoblash quvvatining markazlashuviga ta’sir qiladi. ASIC’ga qarshi algoritmlar (masalan, Scrypt) ko‘proq odamlarni ishtirok etishga undaydi va tarmoqni yirik maynerlar monopoliyasidan himoya qiladi.

· Loyiha o‘ziga xosligi: Yangi algoritmlar loyihani ajralib turishini ta’minlaydi. Masalan, Dogecoin va Litecoin’dagi Scrypt algoritmi birgalikda qazib olish orqali tarmoq xavfsizligini oshiradi va ko‘proq maynerlarni jalb qiladi.

03 Asosiy qazib olish algoritmlari tahlili: Bitcoin, Dogecoin va boshqalar

Hozirgi vaqtda kriptovalyutalarda turli qazib olish algoritmlari ishlatiladi, har bir algoritm o‘ziga xos apparat talabiga va qazib olish tajribasiga ega. Quyida to‘rtta keng tarqalgan algoritm, asosan Bitcoin’ning SHA-256, Dogecoin/Litecoin’ning Scrypt va boshqa algoritmlar qisqacha ko‘rib chiqiladi.

1 SHA-256: Bitcoin’ning “super murakkab masalasi”

>  Qisqacha ma’lumot

SHA-256 (Xavfsiz Hash Algoritmi 256 bit) — bu Bitcoin tomonidan ishlatiladigan isbotlash (PoW) algoritmi bo‘lib, AQSh Milliy Xavfsizlik Agentligi (NSA) tomonidan ishlab chiqilgan. Bu algoritm maynerlardan 256 bitli hash qiymatini hisoblashni va murakkablik talabiga (bir nechta 0 bilan boshlanishi) mos natijani topishni talab qiladi.

>  Xususiyatlari

· Yuqori hisoblash quvvati talabi: 2025-yilda butun tarmoq hisoblash quvvati taxminan 859.01EH/s (har soniyada 85.9 milliard milliard hash).

· Maxsus apparat: SHA-256 uchun maxsus ishlab chiqilgan ASIC maynerlar kerak.

· Blok yaratish vaqti: taxminan 10 daqiqa

>  Qo‘llaniladigan tokenlar

· Bitcoin (BTC)

· Bitcoin Cash (BCH)

>  Afzallik va kamchiliklar

· Afzalliklari: Juda yuqori xavfsizlik, hujum qilish juda qimmat; Bitcoin bozorda keng tan olingan, uzoq muddatli qiymati barqaror.

· Kamchiliklari: ASIC maynerlar qimmat, energiya sarfi yuqori

>  Kimlar uchun mos

Katta professional maynerlar yoki arzon elektr energiyasi mavjud yirik mayner fermalari uchun.

2 Scrypt: Dogecoin va Litecoin’ning “yangi boshlovchilar uchun qulay” algoritmi

>  Qisqacha ma’lumot

Scrypt — bu xotira talab qiluvchi algoritm bo‘lib, dastlab ASIC’ga qarshi ishlab chiqilgan. U hash hisoblash uchun ko‘p xotira talab qiladi va hisoblash quvvatiga bog‘liqlikni kamaytiradi.

>  Xususiyatlari

· Yuqori xotira talabi: SHA-256 bilan solishtirganda, Scrypt ko‘proq xotiraga tayanadi, faqat hisoblash quvvatiga emas.

· Tez blok yaratish: Litecoin’da taxminan 2.5 daqiqa, Dogecoin’da taxminan 1 daqiqa.

· Birgalikda qazib olish: Dogecoin va Litecoin bir vaqtda qazib olinishi mumkin, bu daromadni oshiradi.

>  Qo‘llaniladigan tokenlar

· Litecoin (LTC)

· Dogecoin (DOGE)

>  Afzallik va kamchiliklar

· Afzalliklari: Kirish oson, GPU bilan ishtirok etish mumkin; blok tez yaratiladi, daromad tez-tez olinadi; birgalikda qazib olish daromadni oshiradi.

· Kamchiliklari: ASIC asta-sekin Scrypt qazib olishga kirib kelmoqda, GPU raqobatbardoshligi pasaymoqda; token narxi o‘zgaruvchan.

>  Kimlar uchun mos

Byudjeti cheklangan yangi boshlovchilar yoki Dogecoin/Litecoin qazib ko‘rmoqchi bo‘lganlar uchun.

3 Ethash: Ethereum Classic’ning “GPU jannati”

>  Qisqacha ma’lumot

Ethash — bu Ethereum Classic (ETC) tomonidan ishlatiladigan PoW algoritmi bo‘lib, xotira talab qiluvchi va ASIC’ga qarshi ishlab chiqilgan, dinamik ma’lumotlar to‘plami (DAG, taxminan 6GB) ustida hash hisoblashni talab qiladi.

>  Xususiyatlari

· Xotiraga tayanadi: DAG hajmi vaqt o‘tishi bilan oshadi, 2025-yilda taxminan 6-8GB.

· Apparat: Asosan GPU ishlatiladi, ASIC samaradorligi past.

· Blok yaratish vaqti: taxminan 15 soniya.

>  Qo‘llaniladigan tokenlar

Ethereum Classic (ETC)

>  Afzallik va kamchiliklar

· Afzalliklari: ASIC’ga qarshi, GPU uchun mos; yuqori darajada markazsizlashtirilgan.

· Kamchiliklari: Daromad past, yuqori samarali GPU talab qilinadi; DAG hajmining o‘sishi apparat talabini oshiradi.

>  Kimlar uchun mos

Yuqori samarali grafik kartaga ega bo‘lgan va Bitcoin’dan boshqa qazib olishni sinab ko‘rmoqchi bo‘lganlar uchun.

4 Boshqa algoritmlar haqida qisqacha

· Equihash (Zcash): Xotira talab qiluvchi, ASIC’ga qarshi, GPU uchun mos, maxfiylikni ta’minlaydi.

· RandomX (Monero): CPU uchun qulay, ASIC’ga qarshi, oddiy kompyuterlarni ishtirok etishga undaydi, markazsizlashtirishni saqlaydi.

· X11 (Dash): 11 xil hash funksiyasini birlashtiradi, energiyani tejaydi va xavfsiz, GPU va maxsus ASIC’ni qo‘llab-quvvatlaydi.

Jadval: Asosiy qazib olish algoritmlarining taqqoslanishi

Izoh: Apparat talablari va blok yaratish vaqti tarmoq dinamikasiga ko‘ra biroz o‘zgarishi mumkin. Litecoin va Dash dastlab GPU bilan qazib olingan, ammo oxir-oqibat ASIC bilan almashtirilgan, GPU deyarli raqobatbardosh emas.

04 Qazib olish algoritmlarining kelajak tendensiyalari

Qazib olish algoritmlarining rivojlanishi nafaqat texnologik taraqqiyot, balki energiya xarajatlari, ekologik siyosat va markazsizlashtirish g‘oyasi bilan ham bog‘liq. Global hisoblash quvvati tezlashuvi, chip ishlab chiqarish texnologiyasi yangilanishi va blockchain ekotizimining xilma-xilligi fonida, kelajakdagi qazib olish algoritmlarining tendensiyalari quyidagicha bo‘lishi mumkin:

>  Samarador algoritmlar va apparat mosligi

Chip ishlab chiqarish 3nm yoki hatto 2nm texnologiya bosqichiga kirar ekan, kelajakdagi qazib olish algoritmlari apparat samaradorligi va energiya samaradorligi muvozanatiga ko‘proq e’tibor qaratadi. Yangi algoritmlar xavfsizlikdan voz kechmagan holda ortiqcha hisoblashlarni kamaytirishi, har vatt hisoblash quvvatini oshirishi, apparat umrini uzaytirishi va amortizatsiya bosimini kamaytirishi mumkin.

>  ASIC’ga qarshi dizayn va hisoblash quvvatini taqsimlashni optimallashtirish

Hisoblash quvvatining yirik maynerlarda haddan tashqari to‘planishini oldini olish uchun ko‘proq loyihalar CPU yoki GPU uchun qulay algoritmlarni qabul qilishi mumkin. Masalan, Monero’dagi RandomX algoritmi umumiy protsessorlarning kesh va buyruq to‘plamidan to‘liq foydalanadi va ASIC ustunligini deyarli yo‘q qiladi.

Kelajakda dinamik algoritmlar (masalan, hash funksiyasi yoki xotira talabini davriy o‘zgartirish) paydo bo‘lishi mumkin, bu esa ASIC ishlab chiqishning iqtisodiy samaradorligini pasaytiradi va oddiy maynerlarga uzoqroq ishtirok etish imkonini beradi.

>  Yashil qazib olish va karbon neytrallik maqsadi

2024-yilda dunyo bo‘yicha Bitcoin hisoblash quvvatining taxminan 54% qayta tiklanadigan energiyadan foydalanmoqda (manba: Bitcoin Mining Council), ammo energiya sarfi hanuz tanqid ostida.

Yangi algoritmlar uzluksiz bo‘lmagan energiya manbalariga (masalan, shamol, quyosh energiyasi) ko‘proq moslashishi va aqlli boshqaruv tizimlari bilan birga ishlashi mumkin, bu esa qayta tiklanadigan energiya ko‘p bo‘lganda hisoblash quvvatini avtomatik oshiradi, past bo‘lsa esa kamaytiradi, natijada karbon izini kamaytiradi va elektr xarajatlarini pasaytiradi.

>  PoW va PoS muvozanati

Ethereum 2022-yil sentabrida “birlashish”ni yakunlab, PoS’ga o‘tdi va yillik energiya sarfi 99.95% dan ortiq kamaydi, bu esa ba’zi loyihalarda PoS’ga qiziqishni oshirdi.

Biroq, PoW xavfsizlik, ishonchsizlik va senzura qarshiligi bo‘yicha o‘ziga xos afzalliklarga ega, shuning uchun kelajakda aralash konsensus modellari (masalan, PoW+PoS yoki PoW+PoA) paydo bo‘lishi mumkin, bu esa markazsizlashtirish va energiya samaradorligini muvozanatlashtiradi.

05 Mos “raqamli oltin izlash” parolini tanlash

Qazib olish algoritmi — bu kriptovalyuta olamining “matematik paroli” bo‘lib, qazib olishning kirish darajasi, xarajatlari va daromadini belgilaydi. Turli algoritmlar hisoblash quvvati, energiya sarfi va apparat samaradorligi bo‘yicha turlicha talablar qo‘yadi va bu qazib olishning foydaliligiga ta’sir qiladi.

Bitcoin’ning SHA-256 algoritmi yuqori xavfsizlik va yuqori daromad bilan professional maynerlarni jalb qiladi, ammo qimmat ASIC mayner va arzon elektr energiyasi talab qiladi, bu esa kichik va o‘rta maynerlar uchun kirish darajasini yuqori qiladi. Dogecoin va Litecoin’dagi Scrypt algoritmi esa yangi boshlovchilar uchun past kirish darajasida “oltin izlash” imkonini beradi, GPU bilan boshlash mumkin. Ethash, RandomX kabi algoritmlar ASIC’ga qarshi ishlab chiqilgan bo‘lib, ko‘proq ishtirokchilarni jalb qiladi va markazsizlashtirishni rag‘batlantiradi.

Bitcoin’ning “super murakkab masalasi”ga qarshi kurashasizmi yoki Dogecoin’ning “mem boyligi”ni sinab ko‘rasizmi, qazib olish algoritmini tushunish muvaffaqiyat sari birinchi qadamdir.