Tác giả: Thejaswini M A
Biên dịch: Block unicorn
Lời mở đầu
Ngày 6 tháng 7 năm 2017. Bộ phận nhân sự gọi điện.
Hayden Adams bị sa thải sau một năm làm kỹ sư cơ khí tại Siemens. Anh cảm thấy mình không thực sự phù hợp với công việc mô phỏng nhiệt động lực học. Adams không thể hiện tốt ở vị trí này. Công ty đang cắt giảm nhân sự.
Nhưng ở tuổi 24, Adams chỉ cảm thấy nhẹ nhõm.
Anh luôn băn khoăn liệu kỹ sư có phải là con đường sự nghiệp đúng đắn. Việc bị sa thải buộc anh phải đưa ra quyết định mà bấy lâu nay anh vẫn né tránh.
Một ngày nọ, điện thoại của anh rung lên. Bạn cùng phòng đại học nhắn tin cho anh.
Karl Floersch đang làm việc tại Ethereum Foundation. Trong nhiều năm, anh ấy luôn truyền bá về công nghệ blockchain. Hợp đồng thông minh. Ứng dụng phi tập trung. Tất cả đều là những điều mang tính cách mạng.
Adams luôn bỏ ngoài tai. Vì anh cảm thấy nó quá trừu tượng, quá kỳ lạ.
Bây giờ, khi thất nghiệp và hoang mang, anh quyết định lắng nghe.
Cuộc gọi kéo dài ba tiếng đồng hồ. Floersch vẽ nên một bức tranh về tương lai. Mã code không cần giám sát thủ công. Dòng tiền không cần ngân hàng. Ứng dụng phục vụ hàng triệu người mà không bị doanh nghiệp kiểm soát.
Cuộc trò chuyện này đã gieo mầm cho sự ra đời của Uniswap.
Nhưng trước tiên, anh cần thuyết phục bản thân rằng việc chuyển từ kỹ thuật cơ khí sang tiền mã hóa là một lựa chọn hợp lý.
Nhà truyền giáo Ethereum
Adams nhìn thấy sự bất định, còn Floersch nhìn thấy cơ hội.
Ethereum khi đó còn rất non trẻ, đủ để một người có động lực trở thành chuyên gia chỉ trong vài tháng. Rào cản gia nhập rất thấp vì rất ít người hiểu công nghệ này.
Adams có nhiều băn khoăn. Anh không có nền tảng lập trình nào ngoài các khóa học cơ bản. Anh chưa từng xây dựng website hay viết hợp đồng thông minh. Viễn cảnh chuyển từ kỹ thuật cơ khí sang phát triển phần mềm thật đáng sợ.
Floersch đưa ra một khuôn khổ: học bằng cách xây dựng dự án thực tế. Adams không nên chỉ tham gia các khóa học trực tuyến, mà nên chọn một dự án cụ thể và nỗ lực hoàn thành nó. Việc học sẽ diễn ra tự nhiên trong quá trình sáng tạo.
Floersch giải thích cách hoạt động của Ethereum, tầm quan trọng của ứng dụng phi tập trung và những vấn đề cần giải quyết. Anh mô tả một hệ sinh thái mới nổi, nơi các nhóm nhỏ có thể xây dựng ứng dụng phục vụ hàng triệu người mà không cần hạ tầng doanh nghiệp truyền thống.
Dù còn nghi ngờ, Adams nhận ra mình bắt đầu quan tâm.
Anh đưa ra quyết định. Anh sẽ dành một năm tiếp theo để học lập trình và xây dựng điều gì đó có ý nghĩa trên Ethereum. Khi cuộc gọi kết thúc, Adams vẫn giữ thái độ lạc quan thận trọng.
Phòng thí nghiệm dưới tầng hầm
Adams chuyển về phòng ngủ thời thơ ấu ở vùng ngoại ô New York.
Bố mẹ anh cố gắng ủng hộ. Con trai họ từng học kỹ thuật cơ khí tại Đại học Bang New York ở Stony Brook. Anh từng làm việc cho một công ty nổi tiếng. Nhưng giờ anh muốn học lập trình và xây dựng ứng dụng trên cái gọi là blockchain.
Đường cong học tập rất dốc. Adams xem các video hướng dẫn JavaScript trên YouTube. Anh đọc tài liệu về ngôn ngữ lập trình Solidity của Ethereum. Những khái niệm trực quan với sinh viên khoa học máy tính lại đòi hỏi Adams, người xuất thân từ kỹ thuật vật lý, phải học sâu hơn. Anh tiếp cận lập trình như giải quyết bất kỳ vấn đề kỹ thuật nào. Mỗi hàm đều có vai trò trong hệ thống lớn hơn. Mỗi biến đều có ý nghĩa. Hợp đồng thông minh là những cỗ máy chuyển đổi đầu vào thành đầu ra theo quy tắc định sẵn.
Tiến độ chậm. Adams xây dựng các hợp đồng đơn giản để lưu trữ và truy xuất dữ liệu. Anh học cách triển khai mã lên mạng thử nghiệm của Ethereum. Mỗi thành công nhỏ đều thu hẹp khoảng cách giữa khái niệm trừu tượng và hiện thực hóa.
Floersch thường xuyên ghé thăm, đưa ra hướng dẫn và động viên. Trong một lần ghé thăm cuối năm 2017, anh đưa ra một thử thách cụ thể cho Adams.
Vitalik Buterin, đồng sáng lập Ethereum, đã viết một bài blog về Automated Market Maker (AMM). Khái niệm này mô tả một cách giao dịch không cần sổ lệnh truyền thống. Người giao dịch không còn phải khớp lệnh mua bán, mà tương tác với các pool thanh khoản được quản lý bằng công thức toán học.
Cho đến lúc đó, chưa ai xây dựng được một giải pháp khả dụng.
Adams nghiên cứu khái niệm này. Làm thị trường liên quan đến hệ thống phức tạp với nhiều bên tham gia, tính toán chính xác và phản hồi theo thời gian thực. Vấn đề này kết hợp giữa lý thuyết toán học và kỹ thuật thực tiễn, thu hút sự quan tâm của anh.
Floersch đưa ra đề nghị. Xây dựng một nguyên mẫu hoạt động có giao diện người dùng trong vòng một tháng, anh sẽ trình diễn nó tại hội nghị Ethereum lớn sắp tới - Devcon.
Adams chấp nhận thử thách. Anh có ba mươi ngày để học phát triển web, hiện thực hóa logic AMM và tạo ra sản phẩm xứng đáng trình diễn trước cộng đồng Ethereum toàn cầu.
Giao thức thay đổi tất cả
Ngày 2 tháng 11 năm 2018. Adams chuẩn bị triển khai hợp đồng thông minh của mình lên mainnet Ethereum.
Từ nguyên mẫu đến sản phẩm chính thức mất hơn một năm. Thử thách một tháng do Floersch đề xuất ban đầu nay đã phát triển thành một giao thức tổng hợp qua nhiều lần lặp lại. Buổi trình diễn đầu tiên tại Devcon 2 đã chứng minh tính khả thi của ý tưởng. Nhưng Adams muốn xây dựng một hệ thống đủ mạnh để người dùng thực sự tin tưởng gửi tiền vào. Toàn bộ quá trình bao gồm viết lại hợp đồng thông minh, kiểm toán bảo mật và tối ưu hóa giao diện người dùng. Mỗi lần cải tiến đều đưa hệ thống tiến gần hơn đến sản phẩm hoàn chỉnh.
Vitalik Buterin đề xuất viết lại hợp đồng bằng ngôn ngữ Vyper và khuyến khích nộp đơn xin tài trợ từ Ethereum Foundation. Quá trình xin tài trợ buộc Adams phải trình bày rõ ràng tầm nhìn của mình.
Khoản tài trợ 65,000 USD giúp anh có kinh phí phát triển dự án toàn thời gian. Adams dùng số tiền này để kiểm toán hợp đồng thông minh, xây dựng giao diện sản phẩm và chuẩn bị ra mắt mainnet. Mọi chi tiết đều quan trọng vì người dùng sẽ đặt niềm tin vào hệ thống này bằng tiền thật.
Công thức toán học cốt lõi của Uniswap là x * y = k.
Công thức tích số không đổi này đảm bảo tích số lượng hai token trong pool thanh khoản luôn giữ nguyên trong quá trình giao dịch. Khi một loại token trở nên khan hiếm, giá của nó tăng tỷ lệ thuận.
Adams triển khai hợp đồng tại Devcon 4 ở Prague. Ra mắt tại hội nghị Ethereum lớn nhất giúp thu hút tối đa sự chú ý của các nhà phát triển và người dùng sớm. Anh thông báo việc triển khai trên Twitter tới khoảng 200 người theo dõi.
Phản hồi ban đầu rất đa dạng. Một số nhà phát triển khen ngợi thiết kế thanh lịch và kiến trúc không cần cấp phép. Những người khác nghi ngờ liệu AMM có thể cạnh tranh với sàn giao dịch tập trung truyền thống hay không. Khối lượng giao dịch trong vài tuần đầu còn hạn chế, chủ yếu là các nhà phát triển tò mò và những người đam mê DeFi.
Adams đã lường trước sự nghi ngờ này. Uniswap không được thiết kế để hiệu quả hơn sàn tập trung, mà để cung cấp giao dịch tin cậy không cần trung gian, niêm yết token không cần cấp phép và thanh khoản có thể kết hợp cho các ứng dụng khác xây dựng trên đó. Sàn tập trung dựa vào các nhà tạo lập thị trường chủ động điều chỉnh thanh khoản khi giá biến động. AMM đảo ngược mô hình này, tự động hóa chức năng tạo lập thị trường. Điều này có nghĩa là không còn cần nhà tạo lập thị trường. Khi pool thanh khoản được triển khai, logic của pool sẽ đảm nhiệm vai trò tạo lập thị trường.
Token có thể được tạo ra mà không cần ai cấp phép. Vì vậy, khi có token mới ra mắt trên Ethereum, cần có cách giao dịch không cần cấp phép. Sàn tập trung thu phí niêm yết cao và yêu cầu quy trình phê duyệt rườm rà. Uniswap cho phép bất kỳ ai tạo thị trường bằng cách gửi token vào pool và kiếm phí từ các giao dịch sau đó.
Đến đầu năm 2019, khối lượng giao dịch hàng ngày tăng đều. Giao thức xử lý hàng triệu USD giao dịch mà không cần nhân viên, văn phòng hay vận hành doanh nghiệp truyền thống. Adams đã xây dựng một hệ thống vận hành theo quy tắc toán học thay vì quyết định con người.
Mùa hè 2020, DeFi (tài chính phi tập trung) đạt bước ngoặt.
DeFi Summer mang lại sự bùng nổ cho các ứng dụng tài chính dựa trên blockchain. Uniswap nằm ở trung tâm phong trào này, cung cấp hạ tầng cho các loại tiền lập trình mới.
Adams chứng kiến khối lượng giao dịch tăng vọt từ hàng triệu USD mỗi tháng lên hàng tỷ USD. Giao thức xử lý khối lượng lớn hơn nhiều tổ chức tài chính truyền thống, đồng thời vẫn giữ tính phi tập trung và không cần cấp phép.
Thành công thu hút sự chú ý của các quỹ đầu tư mạo hiểm. Adams thành lập Uniswap Labs để chính thức xây dựng đội ngũ và nhận đầu tư tổ chức. Công ty huy động được 11 millions USD trong vòng gọi vốn Series A do Andreessen Horowitz dẫn đầu, cung cấp nguồn lực để tăng tốc phát triển.
Phiên bản thứ hai ra mắt tháng 5/2020 mang lại những cải tiến lớn. Hợp đồng mới hỗ trợ giao dịch trực tiếp giữa bất kỳ token ERC-20 nào, không chỉ các cặp với Ethereum. Chúng tích hợp oracle giá để các giao thức khác sử dụng cho nhiều ứng dụng. Flash loan cho phép người dùng vay token tạm thời trong một giao dịch.
Những đổi mới này tạo ra các trường hợp sử dụng mà Adams không lường trước. Các nhà phát triển khác xây dựng giao thức cho vay, nền tảng phái sinh và chiến lược yield farming dựa trên hạ tầng Uniswap. Giao thức trở thành nền tảng có thể kết hợp, khuếch đại đổi mới cho toàn bộ hệ sinh thái DeFi.
Tháng 9/2020, việc ra mắt token quản trị UNI đánh dấu một cột mốc mới. Adams và đội ngũ đã phân phối 400 token cho mỗi địa chỉ từng sử dụng Uniswap, tạo ra một trong những đợt airdrop lớn nhất lịch sử crypto. Việc phân phối hồi tố này thưởng cho người dùng sớm và gắn lợi ích của họ với thành công lâu dài của giao thức.
Phiên bản thứ ba ra mắt tháng 5/2021 giới thiệu thanh khoản tập trung. Nhà cung cấp thanh khoản có thể tập trung vốn vào một phạm vi giá cụ thể, giúp hiệu quả sử dụng vốn cho một số chiến lược tăng tới 4000 lần. Đổi mới này thu hút các nhà tạo lập thị trường chuyên nghiệp đồng thời vẫn giữ khả năng tiếp cận cho người dùng cá nhân.
Tính năng thanh khoản tập trung đã thay đổi căn bản cách các nhà tạo lập thị trường hoạt động trên Uniswap. Trước đây, thanh khoản được phân bổ trên toàn bộ dải giá, dẫn đến hiệu quả vốn thấp. V3 cho phép nhà cung cấp xác định chính xác vị trí thanh khoản trong phạm vi giao dịch mong muốn. Điều này giúp định vị chiến lược hơn, quản lý rủi ro tốt hơn. Nhà cung cấp thanh khoản có thể tập trung vị thế trong phạm vi giao dịch dự kiến, đặt cơ chế dừng lỗ để đối phó với tổn thất tạm thời, khiến thị trường trở nên phức tạp và chuyên nghiệp hơn.
Uniswap V3 thu hút cả các nhà tạo lập thị trường chuyên nghiệp tìm kiếm chiến lược nâng cao lẫn người dùng cá nhân hưởng lợi từ khả năng tiếp cận và hiệu quả vốn lớn hơn.
Mỗi lần lặp lại đều mở rộng chức năng của Uniswap đồng thời giữ nguyên các nguyên tắc cốt lõi. Giao thức vẫn không cần cấp phép, không cần tin cậy và chống kiểm duyệt. Bất kỳ ai cũng có thể giao dịch bất kỳ token nào mà không cần cung cấp thông tin cá nhân hay xin phép trung gian.
Adams đã xây dựng thứ mà tài chính truyền thống cho là không thể. Một sàn giao dịch hoàn toàn tự động, xử lý hàng tỷ USD giao dịch mỗi ngày mà không cần giám sát con người.
Ngày 10 tháng 10 năm 2024, Uniswap Labs công bố ra mắt Unichain, một mạng layer 2 Ethereum được thiết kế riêng cho ứng dụng DeFi.
Blockchain này đánh dấu sự chuyển mình của Adams từ nhà phát triển giao thức sang nhà cung cấp hạ tầng. Xây dựng mạng lưới chuyên dụng giúp Uniswap tối ưu hóa toàn bộ stack công nghệ cho AMM.
Unichain ra mắt ngày 11 tháng 2 năm 2025, sử dụng công nghệ Rollup-Boost. Môi trường thực thi tin cậy cho phép tạo mempool riêng tư và sắp xếp giao dịch công bằng. Đổi mới công nghệ này giải quyết một vấn đề tồn tại lâu dài trong giao dịch phi tập trung: Maximum Extractable Value (MEV).
Trên các mạng blockchain truyền thống, các trader tinh ranh có thể quan sát giao dịch đang chờ xử lý và trả phí gas cao hơn để vượt lên người dùng thông thường. Cách làm này rút giá trị từ các trader phổ thông, khiến chi phí giao dịch của họ tăng lên. Mempool riêng tư của Unichain ẩn chi tiết giao dịch trước khi xử lý, còn môi trường thực thi tin cậy đảm bảo giao dịch được sắp xếp công bằng theo thời gian đến, không phải theo mức phí người dùng trả.
Mạng lưới xử lý giao dịch theo sub-block 200 mili giây. Tốc độ này giúp Uniswap cạnh tranh với sàn tập trung về các chiến lược giao dịch nhạy cảm với độ trễ. Những tiến bộ công nghệ này giảm giá trị bị rút từ người dùng phổ thông bởi các trader tinh ranh, tạo ra môi trường giao dịch công bằng hơn.
Ngày nay, Uniswap xử lý hơn 2-3 billions USD giao dịch mỗi ngày trên nhiều mạng blockchain. Phiên bản thứ tư ra mắt năm 2025 giới thiệu hooks, cho phép nhà phát triển tùy chỉnh hành vi pool cho từng trường hợp sử dụng. Giao thức tiếp tục tiến hóa trong khi vẫn giữ sự đơn giản và khả năng tiếp cận.
Adams luôn tập trung vào sứ mệnh ban đầu: khiến việc trao đổi giá trị trở nên đơn giản và dễ tiếp cận như trao đổi thông tin.
Từ phòng ngủ thời thơ ấu đến khối lượng giao dịch hàng tỷ USD mỗi ngày, Uniswap đã chứng minh hệ thống phi tập trung có thể cạnh tranh với các tổ chức truyền thống.
Đó là câu chuyện về Uniswap. Hẹn gặp lại ở bài viết tiếp theo.
